De lege bussen die vanaf november 2002 om het kwartier tussen Centraal Station en het nog bijna onbewoonde IJburg pendelden wekten hilariteit op. De noodschool die op het Haveneiland-West startte met drie leerlingen kreeg zelfs nationale aandacht. En dat terwijl Amsterdam met deze voortvarende aanpak juist wilde breken met een aanpak die bewoners van veel nieuwbouwlocaties frustreert: dat het vaak jaren duurt voordat er goede wegen, openbaar vervoer, voldoende winkels, scholen en andere voorzieningen zijn.
Projectmanager Igor Roovers van Projectbureau IJburg: “We hebben de ontwikkelingen in het Oostelijk Havengebied, Nieuw Sloten en de Aker op de voet gevolgd en geleerd van de problemen die daar ontstonden. Daar werd bijvoorbeeld bij de planning te weinig rekening gehouden met onverwachte maatschappelijke en economische ontwikkelingen.”
De bewoners van Nieuw Sloten kunnen erover meepraten. Al jaren wordt daar gesleept met noodlokalen om alle kinderen onderdak te bieden. Neem Bas Raaijmakers en zijn vriendin. Ze wonen acht jaar in deze wijk en hebben inmiddels drie kinderen. Dochter Tessa is al een keer verhuisd van een noodlokaal van openbare school de Zevensprong naar een definitief onderkomen, waar inmiddels ook de jongste de peuterklas bezoekt. De Zevensprong wordt momenteel echter weer verbouwd en uitgebreid. Het middelste kind bezoekt nu een noodschool buiten de buurt.
Bas: “We balen daar wel van want je bent langer onderweg om de kinderen op school af te zetten voor je naar je werk gaat. Bovendien was Nina, die voor het eerst naar de basisschool ging, teleurgesteld dat ze niet bij haar zus en broertje op dezelfde school kwam te zitten. Ook kan ik me voorstellen dat de kinderen die wel op de Zevensprong zijn gebleven last hebben van de bouwwerkzaamheden. Het is op alle fronten dus al jaren onrustig.”
Portefeuillehouder Harro Hoogerwerf van stadsdeel Slotervaart/ Overtoomse Veld erkent de problemen: “Van begin af aan schoot de onderwijscapaciteit tekort. Dat komt onder meer doordat de prognoses van O&S (dienst Onderzoek & Statistiek, red.) niet adequaat bleken. Er werden veel meer kinderen geboren dan gedacht.” Onder invloed van het gunstig economisch tij kochten veel meer starters dan gepland daar een huis.
Hoogerwerf vervolgt: “Dit heeft er toe geleid dat de drie scholen in de wijk moesten uitbreiden en er twee noodgebouwen met in totaal 25 lokalen bij zijn geplaatst. Verder komt er een multifunctioneel gebouw voor de resterende ruimtebehoefte. Maar voor het eerst in de tien jaar dat de wijk officieel is opgeleverd, is het aantal leerlingen oktober vorig jaar gedaald. Als die trend doorzet kunnen we de noodlokalen over enkele jaren misschien weer opheffen. We verwachten hoe dan ook de onderwijscapaciteit in 2005 op orde te hebben.”

Croissanterie en traiteur

In het Oostelijk Havengebied doen zich dezelfde problemen voor als in Nieuw Sloten. Volgens de stadsdeelvoorzitter van Zeeburg, Tjeerd Herrema, is de afstemming tussen wonen en voorzieningen ‘op z’n zachts gezegd tekort geschoten’. “In het Oostelijk Havengebied is uitgegaan van stedelijke bebouwing. Dus geen blokken eengezinswoningen, maar vooral veel appartementen. Dan verwacht je niet dat er opeens veel mensen met kinderen in zo’n wijk komen wonen. We hebben nu ondervonden dat het heel erg moeilijk is om de zaken terug te draaien als alles eenmaal vast ligt in de planning.”
Met veel hangen en wurgen zijn er ruim dertig schoollokalen in de wijk bijgebouwd en de plannen voor de start van een tweede openbare school zijn inmiddels goedgekeurd. Een heel dure, maar wel effectieve oplossing was het transformeren van kantoorgebouw de Schijf aan de Oostelijke Handelskade tot schoolgebouw. Daarin huist nu de Piet Heinschool.
In een dossier over het Oostelijk Havengebied in Het Parool in 2002 klaagden bewoners bovendien steen en been over het schamele winkelaanbod in de nieuwe wijk. Het ontbreken van luxere kleine winkels als een croissanterie of traiteur bleek een doorn in het oog van menig eilandbewoner. Inmiddels is de zo gewenste traiteur er. In september opende Oceaan Deli aan de C. Van Eesterenlaan zijn deuren. Dit kon pas nadat de beschermconstructie voor de winkeliers van winkelcentrum Brazilië na vijf jaar was komen te vervallen.

Volgens Herrema is het niet meer dan billijk dat pionierende winkeliers de eerste jaren worden beschermd tegen concurrentie. “Maar nu is het iedereen vrij om een winkel te beginnen, voor zover het bestemmingsplan dit toelaat. Er wordt bovendien een Distributie Planologisch Onderzoek gehouden waaruit moet blijken of er in de bestemmingsplannen meer ruimte gemaakt moet worden voor winkelfaciliteiten. Maar uiteindelijk is het natuurlijk de markt die bepaalt of er nieuwe winkels bijkomen en of er ondernemers zijn die een dergelijk risico willen nemen.”
Volgens Herrema zal de komst van het restaurant van de Britse tv-kok Jamie Oliver en het Lloydhotel de wijk meer schwung geven. Bovendien is de financiering van een drijvende bioscoop zo goed als rond. Wie er tot dusver zeer bekaaid afkomen in het Oostelijk Havengebied zijn jongeren vanaf twaalf jaar. En hun aantal zal de komende jaren flink toenemen. Het plan om drijvende speelkooien op pontons te bouwen lijkt Herrema niet de juiste oplossing. Wel heeft de raad uitgesproken dat er een onderzoek moet komen naar uitbreiding van de voorzieningen voor jongeren.

Flexibel bouwen

Bij de ontwikkeling van IJburg vormen de voorzieningen een prominent onderdeel van het planproces. Roovers: “Er zijn al in een heel vroeg stadium beleidskeuzes gemaakt voor voorzieningen. Zo werd de komst van een middelbare school belangrijk gevonden. Bovendien is er een nautisch programma vastgesteld dat onder meer voorziet in een jachthaven.”
Toch is tussen de vaststelling van de nota van uitgangspunten in 1996 en 2002 het zogenoemde niet-wonenprogramma reeds verdubbeld. Dit komt onder meer door nieuwe inzichten in de bevolkingssamenstelling, het besluit meer arbeidsplaatsen in de wijk te creëren en niet in de laatste plaats door maatschappelijke en economische ontwikkelingen. In eerste instantie werd er van uitgegaan dat er hooguit twaalf basisscholen nodig waren. Inmiddels is klassenverkleining een trend geworden en is er een nieuwe bevolkingsprognose gemaakt tot 2035 waaruit blijkt dat er minimaal vijftien basisscholen moeten komen in de wijk.
Het aantal vierkante meters kinderopvang is bovendien ruim verdubbeld ten opzichte van de eerste plannen. Er wordt gesproken over de komst van een tweede middelbare school. Ook komen er meer ligplaatsen in de jachthaven, omdat uit een enquête bleek dat het toekomstig botenbezit veel hoger uitpakt dan gepland. Er is inmiddels al een restaurant geopend en een huisarts houdt twee dagen per week spreekuur voor de ongeveer zeshonderd IJburg-pioniers. Het aantal inwoners zal zich eind dit jaar vermoedelijk verdubbeld hebben.
Er zijn speciale modellen voor het berekenen van bijvoorbeeld het aantal benodigde leerlingplaatsen of het aantal winkels in een nieuwe wijk. Roovers. “Er is een concept, maar afhankelijk van de economische en maatschappelijke ontwikkelingen kijk je voortdurend of de gegevens op hoofdlijnen nog kloppen. Zo kan opeens het aantal geboorten stijgen. Door strak te monitoren word je daar niet door verrast.”
Desondanks kan het mis gaan. “Daarom bouwen we op IJburg scholen met een extra stevige fundering, waarop probleemloos nóg een laag gebouwd kan worden. Ook houden we ruimte vrij voor extra voorzieningen en wordt er multifunctioneel gebouwd. Je kunt bijvoorbeeld van bepaalde woningen eenvoudig een bedrijfsruimte maken en andersom.”
De projectmanager vervolgt: “We gaan er van uit dat we voor honderd jaar bouwen. Dan moet je niet, als het economisch even slechter gaat, meteen alle kantoor- en bedrijfsruimte schappen. Waar je wel voor moet zorgen – en dat moet dan ook op voorhand worden vastgelegd in het bestemmingsplan – is dat je die kantoorruimte bijvoorbeeld ook tijdelijk kan verhuren als studentenhuisvesting. Je moet de plannen voor zo’n wijk loskoppelen van de waan van de dag. Nu is het idee van verzorgingstehuizen achterhaald en is voor IJburg gekozen voor een modern concept van zorg en samenleven. Maar stel dat daar over tien jaar hele andere inzichten over zijn. Zorg dan dat er ruimte is voor een dergelijke voorziening.”
Roovers spreekt in termen van troefkaarten. “Amsterdam ontbeert een goede jachthaven. Door een jachthaven op IJburg te bouwen, maak je de stad aantrekkelijker. Een andere troefkaart die we gaan uitspelen is een cluster van vrijetijdsvoorzieningen op het Zeeburgereiland. Je kunt daar wel alleen een bioscoop bouwen, maar je maakt zo’n gebied veel aantrekkelijker als je er ook een zwembad en een fitnessruimte bijbouwt.”

Wachtlijst kinderopvang

Projectbureau IJburg wil op korte termijn de monitoring verbeteren door bewoners meer bij de ontwikkeling van de wijk te betrekken, bijvoorbeeld via de website. Er is al een actieve bewonersvereniging die sinds eind vorig jaar overleg voert met onder anderen wethouder Jan Hoek van Zeeburg.
Jeroen Overweel is secretaris van bewonersvereniging IJbrug. Jeroen verhuisde drie maanden geleden met zijn vriendin en dochtertje van twee jaar, van drie hoog op de Ceintuurbaan naar een koopwoning op het Grote Rieteiland. Hij vindt het heel belangrijk dat er nu al overleg wordt gevoerd met het stadsdeel. “Navraag leerde dat wij als bewoners niets te zeggen hebben over de ontwikkeling van de eilanden die nu nog onbewoond zijn. Maar dat is natuurlijk onzin want het moet uiteindelijk een grote wijk worden. Wat het overleg moeilijk maakt zijn de vele verschillende partijen die bij de ontwikkeling van het gebied betrokken zijn. Het enige dat we kunnen doen is onze wensen op het bordje van de wethouder leggen in de hoop dat het bij de juiste instanties terecht komt.”
Een heikel punt voor de bewonersvereniging is de verkeerssituatie. “Er wordt veel te hard gereden op de IJburglaan en de oversteekplaats ligt ook nog eens heel ongunstig ten opzichte van de noodschool. Ook zijn er smalle straatjes zonder trottoir, waar je zo vanuit je huisdeur de rijweg oploopt. Verder is er nu al een wachtlijst voor de tijdelijke kinderopvang. Er wordt gesproken over een oplossing in de zomer en we hebben er op aangedrongen dat die er ook komt.”
Een ander belangrijk onderwerp voor de bewonersvereniging is – nu al – het ontbreken van een voorziening voor twaalf jaar en ouder. Overweel: “Die jongens en meisjes gaan in de stad naar school, maar komen na schooltijd terug in een wijk waar helemaal niets te doen is. Wij hebben het stadsdeel gevraagd of het huisje dat architect Piet Hein Eek bouwde voor de Floriade en dat naar IJburg is verplaatst, onder meer gebruikt kan worden als jongerencentrum. Er hoeft alleen maar gas en licht te worden aangelegd.”
Volgens portefeuillehouder IJburg Jan Hoek is er aandacht voor het aantal plaatsen in de kinderopvang en kinderspeelplaatsen, maar zullen de meeste voorzieningen voorlopig van tijdelijke aard blijven. “Er wordt niet langer volgens de oorspronkelijke planning gebouwd, maar op die plek waar een projectontwikkelaar zijn vinger legt. Dat maakt het lastig om definitieve voorzieningen te plannen. Maar we houden voortdurend een vinger aan de pols en grijpen tijdig in om problemen te voorkomen.”
De IJburg-bewoners moeten zich momenteel behelpen met een kleine noodsupermarkt. Wanneer het Diemerpark een jaar geleden was geopend, zoals in de planning lag, was er ook een ontsluiting geweest naar het nieuwe winkelcomplex op het Maxisterrein in Diemen. Jan Hoek wil geen harde datum noemen wanneer het Diemerpark – dat bovendien een groene oase vormt in de bouwwoestijn – nu echt geopend wordt.
De ongunstige economische ontwikkeling leidt behalve tot stagnatie in de woningbouw, ook tot een vertraging van anderhalf jaar bij de bouw van het winkelcentrum door ING-Real Estate op het Centrumeiland. Er zijn inmiddels wel huurcontracten afgesloten met winkelketens als Albert Heijn, Blokker en Vomar, een drogisterij en een bloemist, een snackbar en een Chinees restaurant. De afdeling Research & Concepts doet momenteel een marktonderzoek naar de overige branchering. Verwacht wordt dat het winkelcentrum in het eerste kwartaal van 2006 wordt geopend.
Een woordvoerder van ING verwacht niet dat de economische situatie zal leiden tot leegstand in het winkelcentrum, dat in totaal ruim vijfduizend vierkante meter beslaat. “De keus die inmiddels gemaakt is om minder dure woningen te bouwen zal weinig veranderen aan het winkelaanbod. Wij denken dat IJburg hoe dan ook the place to be wordt en vrezen geen leegstand. Misschien dat de huidige ontwikkelingen alleen voor de keuze van branchering enig verschil zal maken.”