Het verdient geen schoonheidsprijs dat de gemeente Amsterdam, Vattenfall en de woningcorporaties de afgelopen maanden rollebollend over straat gingen. Tegen de afspraak in verhoogde Vattenfall de jaarlijkse vaste kosten voor gebruikers van stadswarmte voor 2024 met zo'n 200 euro. En dat terwijl sociale huurders was beloofd dat zij na de overstap naar stadswarmte niet meer zouden gaan betalen dan voor aardgas. Dat is nu toch het geval. Het gevolg: huurders boos, gemeente boos, woningcorporaties boos én voorlopig de stekker uit het project stadswarmte.

“Maar het speelveld waarin de warmtetransitie moet opereren is de afgelopen jaren enorm veranderd”

Warm Amsterdam, het samenwerkingsverband tussen AFWC, Vattenfall en de gemeente, had nog wel zulke flinke ambities: voor 2027 10.000 woningen aansluiten op het warmtenetwerk met een perspectief op 110.000 woningen in 2036. Maar door alle commotie bezint de gemeente zich nu op de aardgasvrijstrategie en de corporaties willen af van hun trekkersrol. Doordat de nieuwe warmtewet (Wet collectieve warmtevoorziening) al zo lang op zich laat wachten, is de toekomst voor Vattenfall ook onduidelijk.

Verre van duidelijk

Samen schreven de drie partijen een brief aan minister Jetten (Klimaat en Energie) waarin ze om financiële ondersteuning en duidelijke wet- en regelgeving vragen om de warmtetransitie verder te brengen. De betaalbaarheid voor huishoudens moet volgens hen worden gegarandeerd, bijvoorbeeld met een energietoeslag, zonder dat de warmtebedrijven, gemeenten en woningcorporaties hier volledig voor opdraaien.

Image

De drie partijen leggen de bal dus bij het Rijk. Maar er speelt meer. Vorige week zette de gemeente afvalenergiebedrijf AEB in de verkoop; AEB voedt de warmtenetten in Noord en Nieuw-West. Tegelijk stemde de Tweede Kamer in met een nieuwe wet (de Wet gemeentelijke instrumenten warmtetransitie, Wgiw). Gemeenten kunnen straks bepalen per wanneer er in een bepaalde wijk definitief geen aardgas meer wordt geleverd en welk alternatief daarvoor in de plaats komt. En als in de nieuwe Warmtewet het verplichte publieke meerderheidsbelang in warmtenetten doorgaat, dan bedankt Vattenfall voor een rol in nieuwe gebieden: die investeringen zijn dan niet rendabel. Welke effecten deze ontwikkelingen hebben op de voortgang van de warmtetransitie is verre van duidelijk.

Not amused

Zeker, onzekerheid hoort bij pionieren, maar voor het draagvlak bij bewoners is dat funest. Bewoners willen zeker weten dat ze hun energielasten kunnen betalen, daarover zijn alle aanwezigen het eens. Frank van der Veek van AFWC weet nog goed dat hij zes jaar geleden, bij het begin van de samenwerking met Vattenfall, niet stond te springen om met zo'n onduidelijk verhaal naar de huurders te stappen. “Ik kon niet vertellen: we gaan het gas af, zo gaan we het doen, dit gaat het kosten en u bent dan aan de beurt.” Stadswarmte leek toen een duurzame en betaalbare oplossing. Maar het speelveld waarin de warmtetransitie moet opereren is de afgelopen jaren enorm veranderd.  AFWC en ook de gemeente waren volkomen verrast door de verhoging die Vattenfall doorvoerde. “We waren not amused, om het netjes te zeggen.”

Image

Dat verhoogde tarief waardoor alle commotie ontstond, heeft volgens Jannis van Zanten, projectmanager Warmte van Vattenfall in Amsterdam, te maken met de hoge eigen kosten. Niet alleen zijn de kosten voor personeel en onderhoud hoger, maar ook de warmte van elektriciteitscentrale Diemen is duurder. Anders dan vaak wordt gedacht, gaat het hier niet om gratis restwamte. Vattenfall gebruikt hete stoom om elektriciteit te maken. Als de warmte uit die hete stoom in het stadswarmtenet wordt gestopt, kan er geen elektriciteit mee worden gemaakt. Het ‘verlies’ op het maken van elektriciteit bepaalt deels de prijs voor die warmte. Als de elektriciteitsprijs hoog is, zie je dat terug in de prijs van warmte. Zonder die prijsverhoging kan het bedrijf zijn investeringen, onder andere ruim 600 miljoen euro voor de warmtenetten die er al liggen, niet terugverdienen. Ook andere warmtebedrijven kruipen volgens Van Zanten steeds meer toe naar de maximale door de ACM toegestane tarieven voor zowel vaste als variabele kosten.

“Als de elektriciteitsprijs hoog is, zie je dat terug in de prijs van warmte”

Het verhaal van het Rijk dat gebruikers die overstappen niet meer dan bij aardgas zullen betalen lijkt onhoudbaar. In de nieuwe Warmtewet (Wet collectieve warmtevoorziening), waar iedereen al jaren op zit te wachten, wordt de koppeling met de aardgasprijzen losgelaten. Dan komen de tarieven tot stand door het berekenen van de kosten met een redelijk rendement. Vattenfall nam daar vast een voorschot op, zegt Van Zanten. De woningcorporaties hebben de gevolgen van de hogere kosten voor warmte proberen te dempen door huurders tegemoet te komen. Maar die compensatie konden zij niet meer dragen. De corporaties betaalden zoveel mee dat de Autoriteit Woningcorporaties er inmiddels vragen over stelt.

Van, voor en door bewoners

Een alternatief voor de stadswarmte van Vattenfall is een coöperatie zoals ‘Ketelhuis WG’ op het Wilhelminagasthuisterrein. Dit collectief is bezig met het aanbesteden van een lokaal warmtenet van, voor en door bewoners. Zij trekken de kar, maar werken nauw samen met woningcorporatie Stadgenoot, die 60 procent van de 1.250 betrokken woningen bezit. Ketelhuis WG gebruikt warmte uit water vertelt Theo Konijn, een van de initiatiefnemers.

Ketelhuis WG kiest voor een vastrecht van 400 euro per jaar – de helft van Vattenfall – en rekent, net als Vattenfall, het maximum verbruikstarief. “Zo kun je het vastrecht zo laag mogelijk houden. Dat kunnen bewoners niet beïnvloeden, hun verbruik wel,” zegt Konijn. Het is ook een stimulans om te gaan isoleren.

Ketelhuis WG is geheel in publieke handen. Konijn hoopt dat hun initiatief navolging krijgt. Bewoners moeten daartoe in staat gesteld worden en ontzorgd worden. De landelijke koepel en belangenorganisatie van energiecoöperaties Energie Samen werkt daar hard aan. Het is een alternatief waar ook de gemeente (volgens de raadsinformatiebrief van 26 maart 2024 die ingaat op de impasse rond stadswarmte) steeds meer perspectief in ziet. Het college geeft de ondersteuning van energiecoöperaties verder vorm in samenwerking met de Amsterdamse Producerende Energie Coöperaties (APEC). Doelen zijn: zorgen voor steeds professioneler coöperaties, vergroten van de herhaalbaarheid van initiatieven en vergroten van de samenwerking onderling en met de gemeente. 

Image

Er komt er nog een ander alternatief op tafel: een gemeentelijk warmtebedrijf. Van Zanten zou dat jammer vinden want de privaat-publieke samenwerking met de gemeente in WestpoortWarmte is volgens hem een succesverhaal. In 15, 20 jaar zijn er zo'n 55 duizend wooneenheden aangesloten, volgens hem alle reden om door te gaan. Toch wordt een gemeentelijk warmtebedrijf door sommige aanwezigen als een mogelijkheid gezien. Groningen deed dat en vorige week bleek dat ook Utrecht hiervoor een plan in de maak heeft. De grote vraag is wat Amsterdam nu gaat doen.